Binnenkort vallen het magnetische noorden en het geografische noorden hier voor het eerst in 360 jaar – voor heel even – samen.

Dwars door Greenwich loopt de nulmeridiaan: een denkbeeldige lijn die de zuid- en noordpool met elkaar verbindt. Wie denkt dat de kompassen in Greenwich over diezelfde lijn naar het noorden wijzen, heeft het echter mis. Want in tegenstelling tot de noordpool is de magnetische noordpool continu in beweging (zie kader). Het komt dan ook niet zo vaak voor dat het magnetische noorden en het ‘echte noorden’ samenvallen. Maar ergens in de komende twee weken gaat dat in Greenwich toch echt gebeuren.

In het hart van onze planeet bevindt zich een vaste kern die voornamelijk uit ijzer bestaat. Daaromheen vinden we een buitenkern die zo’n 2000 kilometer dik is en voornamelijk bestaat uit ijzer en nikkel. In tegenstelling tot de kern is deze buitenkern vloeibaar. En de metalen in deze buitenkern zijn door convectie – waarbij koele materie met een grotere dichtheid wegzakt, terwijl warme materie met een kleinere dichtheid omhoog beweegt – en de draaiing van de aarde voortdurend in beweging. Het zijn deze wervelingen in het vloeibare ijzer die een elektrische stroom genereren, die weer het aardmagnetisch veld voortbrengt. Maar de bewegingen in de buitenkern zijn aan verandering onderhevig, en dat werkt door in de gegenereerde elektrische stroom en het aardmagnetisch veld. Hierdoor zien we dat het aardmagnetisch veld beweegt (de geomagnetische polen bevinden zich daarbij wel altijd in de buurt van de geografische polen) en ook de intensiteit ervan verandert.

Doordat het magnetische veld van de aarde continu in beweging is, verandert ook de hoek die de kompasnaald met de nulmeridiaan maakt – ook wel declinatie genoemd – voortdurend. En in de afgelopen honderden jaren is in Groot-Brittannië sprake geweest van een negatieve declinatie. Dat betekent dat het magnetische noorden zich ten westen van het echte noorden bevindt. Maar ergens in de komende twee weken zullen kompassen in Greenwich naar het echte noorden wijzen. “Ergens in september zal de agonic (dat is de denkbeeldige lijn die de magnetische noordpool met de magnetische zuidpool verbindt, red.) de nulmeridiaan van Greenwich ontmoeten,” aldus Ciaran Beggan, expert op het gebied van het aardmagnetisch veld en verbonden aan de British Geological Survey. En dat is best bijzonder; de laatste keer dat dat gebeurde, was in 1660.

Maar het kompas blijft niet naar het echte noorden wijzen, zo vertelt Beggan. “De agonic zal de komende vijftien tot twintig jaar over Groot-Brittannië blijven bewegen. Tegen 2040 zullen alle kompassen waarschijnlijk naar iets ten oosten van het echte noorden wijzen. Het is op dit moment onmogelijk om te voorspellen hoe het magnetisch veld over een periode van decennia tot eeuwen verandert, dus het is goed mogelijk dat kompassen in Groot-Brittannië gedurende zo’n 360 jaar ten opzichte van het echte noorden iets naar het oosten wijzen.”

De gebeurtenis in Greenwich herinnert ons er maar weer eens aan dat het aardmagnetisch veld continu in beweging is. En momenteel beweegt de magnetische noordpool zelfs heel snel. Maar het aardmagnetisch veld beweegt niet alleen; de intensiteit ervan is ook aan verandering onderhevig. En onderzoek heeft uitgewezen dat het aardmagnetisch veld steeds zwakker wordt; gemiddeld neemt de kracht ervan met zo’n 5% per eeuw af. Volgens sommige onderzoekers een aanwijzing dat het aardmagnetisch veld zich gaat omkeren (waarna je kompas dus naar het zuiden wijst). Maar recent onderzoek wijst uit dat zo’n omkering waarschijnlijk nog wel even op zich laat wachten.