De 90-jarige Toon Francken moet van de gemeente Zundert de vervuiling opruimen na een enorme lozing van chemisch drugsafval. De opruimkosten lopen in de tonnen. ‘Tegen de overheid is pa niet opgewassen.’

Toon Francken (90) veert een stukje op uit zijn ouderwetse fauteuil. “Ik ga niet betalen, jongeman.” Hij neemt een hap van zijn gevulde koek en kijkt vredig naar buiten, waar een paar kleurrijke pauwen scharrelen op zijn erf. Aan de keukentafel in de voorkamer roert zoon Patrick driftig door zijn koffie. “Pa krijgt het allemaal niet meer goed mee”, legt hij uit. “Laatst was hij ineens bang in de gevangenis te belanden.”

De 90-jarige Francken is in een nachtmerrie beland. Criminelen loosden enorme hoeveelheden chemisch drugsafval afkomstig van xtc-productie op of in de buurt van zijn terrein. Een gebied van ruim 2800 vierkante meter raakte tot elf meter diepte ernstig verontreinigd. Omdat de lozing volgens de gemeente Zundert op het perceel van Francken plaatsvond, is hij verantwoordelijk. En dus dwingt de gemeente hem te betalen voor de sanering die volgens ruwe schattingen tot een miljoen euro gaat kosten. Geld dat Francken niet heeft en voor een drugslozing waar hij part noch deel aan had.

De gemeente voert een juridische strijd tegen een hoogbejaarde, die het afval van drugscriminelen moet opruimen. Het maakt zijn zoon Patrick woest. “In de laatste dagen van zijn leven moet hij nog één ding doen: lekker in de tuin zonder gezeur naar de beesten kijken. Tegen overheidsinstanties is pa niet opgewassen.”

Voormalig gemeenteambtenaar Toon Francken woont al sinds zijn pensionering ruim 25 jaar geleden in een bruinkleurige bungalow met vijf hectare grond. Het huis ligt in het buitengebied van Rijsbergen, een dorpje op het Brabantse platteland. Zijn zoon Patrick woont er sinds kort ook, net als een bonte verzameling pauwen, geiten en bokken. De laatste jaren holt de gezondheid van de altijd zo kwieke Francken achteruit. In 2015 overlijdt zijn vrouw, vier jaar geleden krijgt Francken een tia waardoor hij nog maar weinig buiten komt. Geluk haalt hij uit zijn dieren en het wekelijkse uitje naar het graf van zijn vrouw.

Zijn leven krijgt een absurde wending, als medewerkers van het lokale waterschap in maart 2020 een rare lucht ruiken tijdens werkzaamheden in een sloot. Die sloot ligt pal naast het terrein van Francken en blijkt tjokvol te zitten met chemisch drugsafval.

Als onderzoekers van adviesbureau Strukton metingen verrichten in de bodem geloven ze hun ogen niet. Tot 11 meter diepte is de grond sterk verontreinigd met chemicaliën en oplosmiddelen als aceton, ethanol, MDMA en PMK. Typische stoffen die wijzen op afval van de productie van xtc. Uit aanvullende onderzoeken, in handen van Trouw, zou later blijken dat minimaal 20.000 kuub grondwater ernstig vervuild is geraakt. Hoe het drugsafval in de grond komt en wanneer het is geloosd, blijft een raadsel. Van daders ontbreekt ieder spoor.

Wat wel duidelijk is: de vondst is één van de grootste ontdekte drugslozingen ooit. Bodemdeskundige Theo Edelman, ingeschakeld door de familie Francken, schrikt van de “forse” verontreiniging. “De schade is vooral groot als deze stoffen in het oppervlaktewater terecht komen”, legt hij uit. De precieze gevolgen voor het milieu zijn volgens hem moeilijk te overzien.

Al snel begint de gemeente Zundert, waar Rijsbergen onder valt, met tijdelijke maatregelen om de vervuiling te stoppen. De sloot wordt dichtgegooid met zand, maar de verontreiniging lekt desondanks verder de grond in. Vooral als in de winter de grondwaterstand stijgt, ruiken omwonenden opnieuw een zoutzurige lucht van chemicaliën.

De familie Francken hoort intussen maar niets van de gemeente. Zoon Patrick schakelt daarom begin vorig jaar milieuadvocaat Faton Bajrami in. Met de advocaat volgt al snel een gesprek op het gemeentehuis in Zundert. “We zijn er niet om de dader aan te wijzen”, vertelden de ambtenaren volgens Bajrami.

Op dat moment gaan onderzoekers en de gemeente ervan uit dat de chemicaliën in de sloot zijn geloosd. En die sloot ligt op gemeentegrond, dus zijn de kosten voor de overheid. Over de sanering en de kosten hoefden we ons volgens ambtenaren dan ook geen zorgen maken, zegt Bajrami. “Het zou een half miljoen tot één miljoen euro gaan kosten, maar de gemeente ging alles betalen.” Gedane beloftes die de burgemeester later zal ontkennen. Een ambtenaar bevestigt volgens Bajrami in maart 2021 dat het onderzoek is afgerond en dat de gemeente gaat saneren. De advocaat sluit daarop het dossier, de familie is gerustgesteld.

Afgelopen zomer ploft opeens een brief op de deurmat met een voornemen voor een last onder bestuursdwang. Dat is een dwangmiddel van de gemeente om de overtreding (vervuiling) ongedaan te maken waarbij de rekening naar Francken gaat. Plotseling is volgens de gemeente niet de sloot van de gemeente de bron van de drugslozing, maar een locatie iets verderop op het perceel van Francken. De gemeente eist dat de grondeigenaar zo snel mogelijk maatregelen neemt en de boel saneert. “Ik begreep er niets van, de vervuiling zat toch in de sloot?”, reageert Patrick.

Waar de gemeente Francken in de eerste brief in juli niet als overtreder aanmerkt, gebeurt dat in een nieuwe brief in oktober wél. De gemeente Zundert is van mening dat de hoogbejaarde Francken had moeten weten dat de dumping op zijn terrein plaatsvond. Burgemeester Joyce Vermue zegt dat “deze drugslozing verwijtbaar is toe te rekenen aan de perceeleigenaar”. Ze verwijst daarbij naar artikel 13 van de Wet bodembescherming dat zegt dat die verantwoordelijkheid en zorgplicht voor rekening is van de grondeigenaar. Te gek voor woorden, vindt zoon Patrick. “Hij komt de laatste jaren nauwelijks nog buiten. Hoe had pa dat in vredesnaam moeten weten? De afstand van zijn huis tot de dumplocatie is zo’n 400 meter.”

Hoe komt het dat Francken plotseling toch moet opdraaien voor de opruimkosten van drugsafval? Eerst werd immers geconcludeerd dat het afval was geloosd in de sloot buiten zijn terrein. Achter de schermen blijkt de gemeente Zundert voor de zomer een nieuw onderzoeksbureau in de arm te hebben genomen. Dit bureau, Antea Group, trekt op basis van de bestaande rapporten van Strukton nieuwe conclusies.

De drugs zijn volgens dat bureau niet in de sloot gedumpt zoals eerder werd aangenomen, maar op het terrein van Francken. Een conclusie die de gemeente erg goed uitkomt. Want een lozing op het terrein van Francken, betekent dat niet de gemeente maar de 90-jarige eigenaar opdraait voor de opruimkosten.

Advocaat Bajrami doet daarnaast een ontdekking. Via de Wet Openbaarheid van Bestuur (wob) legt hij de hand op mailwisselingen met ambtenaren van de gemeente en een medewerker van Strukton. Een ambtenaar vraagt adviesbureau Strukton om “tegenstrijdigheden” tussen hun rapport en die van Antea “aan te passen”. Strukton concludeert namelijk dat er zowel aanwijzingen zijn dat de lozing in de sloot plaatsvond, als op het terrein van Francken. De gemeente ontkent druk te hebben uitgeoefend.

De familie komt tegen het besluit in het verweer om binnen drie maanden te beginnen met saneren. In december stappen ze naar de Raad van State. Terwijl de juridische procedure nog volop gaande is, hoopt de gemeente Zundert geld los te peuteren bij het Rijk. Op de dag van de zitting bij de bestuursrechter stuurt de burgemeester samen met de provincie en het waterschap een brief naar het ministerie van justitie en veiligheid.

In de brief, in handen van Trouw, geeft de gemeente aan dat er zorgen zijn of de opruimkosten überhaupt op Francken kunnen worden verhaald. Achter zijn rug om heeft de burgemeester daarom gevraagd om geld of een garantstelling van het Rijk. “Wat de overheid hier doet is wedden op meerdere paarden”, reageert advocaat Bajrami verontwaardigd. Burgemeester Vermue zegt in een reactie er wél vanuit te gaan dat de gemeente de kosten kan verhalen op Francken.

Daarnaast haalt de gemeente er nog een andere zaak bij. In een persbericht van de gemeente, die kort voor de zitting in december naar de lokale pers gaat, wordt melding gemaakt van een eerdere vondst van xtc-stoffen op het terrein van Francken in 2016. De huurder van een loods op het terrein blijkt de dader. De gemeente ziet het als een optelsom en schrijft: ‘Als college zetten wij onze bestuurlijke handhavingsinstrumenten in tegen overtreders die verantwoordelijk zijn voor drugslozingen.’ Bajrami vindt het onbegrijpelijk. “Die zaak uit 2016 stond daar volkomen los van en heer Francken is daar nooit voor verantwoordelijk gehouden. Bovendien blijkt uit alles dat het gaat om een recente lozing.”

Volgens onafhankelijk bodemdeskundige Theo Edelman, die door de familie Francken is ingeschakeld, concludeert de gemeente op basis van foutieve argumenten dat Francken moet opdraaien voor de opruimkosten. “Er wordt geen enkel bewijs geleverd dat het ook bij hem op het terrein is gedumpt.” Volgens Edelman zijn de aangehaalde onderzoeken van Antea waarop die conclusie is gebaseerd niet geschikt om de bron te achterhalen. “Om daar conclusies aan te verbinden, heb je veel meer meetpunten nodig voordat je van een burger eist dat hij het moet opruimen.” Burgemeester Vermue wil niet op de bevindingen ingaan.

Tijdens de zitting in december bij de Raad van State zijn de gemeente, provincie Noord-Brabant en het Waterschap Brabantse Delta met een leger ambtenaren en juristen vertegenwoordigd. “Het was David tegen Goliath”, herinnert Bajrami zich. De eisen dat Francken binnen drie maanden een saneringsplan moet opstellen en vervolgens binnen een maand moet beginnen met opruimen gaan van tafel. De rechter heeft zich nog niet uitgesproken over de vraag of Francken uiteindelijk moet opdraaien voor de kosten. Dat moet blijken tijdens een nieuwe gang naar de rechter, maar eerst loopt nog een bezwaar bij de gemeente.

Volgens hoogleraar bestuursrecht Kars de Graaf maakt de wetgeving het mogelijk om de verantwoordelijke voor de verontreiniging aan te pakken. De wet is zo ruim geformuleerd dat degene die er van behoorde te weten, verantwoordelijk kan worden gehouden. Het kan dus zijn dat hij de zaak verliest. “Het komt er naar mijn smaak op aan of de verontreiniging afkomstig is van zijn terrein en, zo ja, ook of de verontreiniging aan Francken kan worden toegerekend.”

Bajrami vreest dat de gemeente beslag gaat leggen op het huis van Francken. In een bodemprocedure denkt hij aan het langste eind te trekken, maar dat is een gevecht van jaren. Daarin verwijst de advocaat naar jurisprudentie van de Raad van State, waarbij in 2014 de gemeente Valkenswaard nat ging bij een soortgelijke zaak. Een bejaarde vrouw kreeg gelijk nadat ze zou moeten opdraaien voor gedumpt drugsafval.

De gemeente Zundert gaat intussen verder met hun strijd tegen de 90-jarige Francken om de opruimkosten te verhalen. Zoon Patrick hoopt dat de gemeente tot inkeer komt. “Maar ik heb het gevoel dat we niet meer meetellen. Hopelijk houden ze op met deze strijd tegen mijn vader.”