De eerste Europeanen die het regenwoud van de Amazone binnengingen, kwamen terug met verhalen over steden, wegen en vruchtbare gebieden langs de beddingen van de grote rivieren. Dat blijkt geen fantasie.

‘Er was een stad die zich 24 kilometer uitstrekte zonder enige ruimte tussen de huizen. Het was prachtig om te zien,’ schreef Gaspar de Carvajal. Hij was de logboekschrijver van ontdekkingsreiziger en veroveraar Francisco de Orellana in 1542.

Verhalen als deze, werden lang afgedaan als fantasieën. Vooral omdat de steden nooit meer gezien werden. Maar nu lijken de beschrijvingen van de ontdekkingsreizen toch te kloppen. Wat vandaag een van de grootste regenwoudgebieden ter wereld is, werd iets meer dan 500 jaar geleden gedomineerd door mensen. Op basis van bewijsmateriaal wordt die conclusie getrokken door Charles Clement en zijn collega’s van het National Institute of Amazonian Researsh in Manaus, Brazilie.

Toen de Europeanen verschenen, werd de oorspronkelijke bevolking uitgedund door ziektes en wapengeweld. Ze trokken zich dieper terug in het regenwoud. De jungle nam de akkers en pleinen weer over. Maar dankzij ontbossingsinformatie van satellieten, krijgen we nu restanten van de oude beschaving te zien.

Die restanten wijzen erop dat het Amazonegebied door de mens aangepast werd, al voor de Europese veroveringen. ‘In 1492 waren er weinig tot geen ongerepte landschappen,’ zegt Clement. ‘Veel huidige Amazonebossen zien er natuurlijk uit, maar in feite zijn ze gedomesticeerd.’

Er stapelt zich al enige tijd bewijs op voor een nieuwe visie op de geschiedenis van het gebied. Archeologen hebben langs de rivieroevers oude stedelijke gebieden ontdekt die 10.000 inwoners konden huisvesten. Daaromheen waren velden en boomgaarden die zich tientallen kilometers uitstrekten met paranoten, palm- en fruitbomen.

Satellieten hebben de uitgebreide bewerking van het gebied laten zien. Ze ontdekten onder andere steden, dammen, kanalen, kerkhoven en enorme geribbelde velden die gewassen zoals cassave, mais en pompoen beschermden tegen overstromingen en vorst.

Intussen hebben landbouwkundigen ontdekt dat veel bosbodems bedekt zijn met gecomposteerd afval. Deze vruchtbare ‘donkere aarde’, of terra preta, kan gebieden van 150.000 vierkante kilometer bedekken. De meeste van deze gebieden zijn nu weer begroeid door regenwoud. Voor de komst van de Europeanen, kan hier een populatie van 50 miljoen mensen hebben geleefd.

De gevonden overblijfselen komen uit periodes van 3000 jaar of langer geleden,’ zeggen de auteurs waaronder William Denevan van de Universiteit van Wisconsin-Madison en antropoloog Michael Heckenberger van de Universiteit van Gainesville in Florida. Beiden zijn pioniers van het idee dat de amazone lang werd bewerkt door mensen.

Maar niet iedereen is het daarmee eens. Dolores Piperno van het Smithsonian Tropical Research Institute in Panama zei pasgeleden dat ‘recente onderzoeken van de bodem in delen van het westelijk Amazonegebied weinig verstoring in de vegetatie lieten zien.’

Clement en zijn co-auteurs zijn het erover eens dat ‘het beeld van een gedomesticeerde Amazone in contrast staat met de beschrijvingen van lege bossen, die wetenschappelijke en populaire media blijven fascineren.’

Het idee van een bewoonde en door mensen bewerkte Amazone is een aanvulling op onderzoek in andere regenwoudgebieden, waaronder het Congobekken en Zuid-Oost Azië. Dat onderzoek suggereert ook dat veel gebied dat ongerept lijkt, eigenlijk regenwoud is dat teruggroeide na menselijke bewoning.

Erle Ellis van de universiteit van Maryland in Baltimore zegt dat dit bewijs suggereert dat we de start van het Antropoceen – het door sommigen voorgestelde tijdperk waarin de mensheid het uiterlijk van de aarde domineert – opnieuw moeten dateren. Het huidige idee is dat dit tijdperk begon in het midden van de 20e eeuw, maar volgens Ellis kan dit teruggeschoven worden naar duizenden jaren geleden.