Is olifant Happy een persoon? Een New Yorkse rechter moet zich daarover uitspreken. Twee Nederlandse dierenrechtenexperts volgen het proces dat verstrekkende effecten kan hebben op dierentuinen én veehouders.

Wat, of wie, is Happy? Is het een prachtig beest met een vrolijke naam, leuk om met de kinderen naar te gaan kijken in de dierentuin? Of is ze een 47-jarige, depressieve dame die van haar contacten is beroofd en zonder reden gevangen is gezet?

Het New Yorkse Hof van beroep moet zich daarover uitspreken. Happy is een 47-jarige Aziatische olifant die in de Bronx Zoo verblijft. Het is een bijzonder dier: Happy is de eerste olifant waarbij via een test zelfbewustzijn is vastgesteld.

Dat verklaart de grote media-aandacht voor de zaak die is aangespannen door het Nonhuman Rights Project (NhRp). Dat eist de erkenning dat Happy een ‘persoon’ is met bijbehorende rechten. Volgens deze burgerrechtenorganisatie zit ze tegen haar zin in eenzame opsluiting in de New Yorkse dierentuin. Dat zou wreed zijn, want olifanten zijn sociale dieren die in het wild in een groot gebied verblijven. Happy zou beter af zijn in een olifantenopvang, half in het wild.

De directie van de dierentuin meent dat de olifant – weliswaar door een hek – contact heeft met een soortgenoot en dat ze respectvol wordt behandeld. Happy heeft de NhRp niet gevraagd om namens haar op te treden, en dat is ook helemaal niet nodig, aldus de directie. Die verdenkt de NhRp ervan het houden van dieren in dierentuinen onmogelijk te willen maken.

De NhRp beroept zich op de ontwikkeling van het denken over habeas corpus, een oude rechtsregel waardoor een mens slechts op rechterlijk bevel gevangen mag worden gezet. Olifanten staan dicht bij mensen en hebben dus recht op ‘lichamelijke vrijheid’, aldus de advocaat van NhRp.

Filosoof Erno Eskens, gepromoveerd op dierenrechten en zelf dierenactivist, volgt de zaak op de voet. “De NhRp sluit aan op de discussie over dat habeas corpus: een slaafgemaakte vond in 1772 dat hij niet als handelswaar verscheept mocht worden. De rechter ging daarin mee. Zo werd de slaafgemaakte van ding tot rechtssubject.”

Toen de NhRp aan die oude zaak refereerde, voelde de Amerikaanse rechter volgens Eskens nattigheid. “Hij vroeg meteen aan de NhRp wat de implicaties waren voor dierproeven, hondenliefhebbers of veehouderij. De advocaat zei dat die niks te vrezen hadden, maar dat is natuurlijk onzin. De NhRp spant overal in de VS zaken aan, vaak over zielige grote zoogdieren, en wil zo voor veel meer diersoorten een soort mensenrechten opeisen. Want waarom zou Happy rechten verdienen en al die andere dieren niet? De zaak-Happy is bedoeld om een dijkdoorbraak te forceren.”

Het streven van de NhRp past in een trend van anders tegen dieren aankijken, zegt Franck Meijboom, theoloog en hoofddocent dierethiek aan de Utrechtse faculteit diergeneeskunde. “Al meer wezens krijgen juridische rechten. Dat begon bij rijke, witte mannen en breidde zich uit. Nu komen bepaalde dieren ook binnen de ‘morele cirkel’.” Dat veroorzaakt wel een ‘spanning’. “In Nederland kennen we officieel intrinsieke waarde toe aan dieren, maar de consequenties daarvan zijn nog vrij vaag. Je mag dieren verhandelen, opsluiten of slachten, dat mag je met je kinderen niet doen. Als je een echt gelijkwaardige positie voor mens en dier wilt, kun je dieren een volwaardige rechtspersoonlijkheid toekennen. Maar dan mag je veel minder met dieren doen.”

Volgens Meijboom draait het in de huidige veehouderij voornamelijk om vragen over welzijn: ‘Heeft het dier een goed leven?’ Organisaties als de NhRp hebben een ander uitgangspunt: ze zien Happy als een persoon wiens mensenrechten worden geschonden. “Zulke dierenrechtenactivisten zien het ontnemen van vrijheid als het grootste probleem. Voor hen zijn varkens, kippen en koeien in gevangenschap sowieso onacceptabel en moet de veehouderij in Barneveld en Brabant sluiten. Dat betekent dat we ook afscheid zouden moeten nemen van onze kat en hond.”

Chimpansee Cecilia en beer Chucho
Het debat rond Happy-als-persoon is niet uniek, zegt Eskens. “In Argentinië is chimpansee Cecilia tot rechtssubject verklaard, in Colombia beer Chucho, en in Pakistan olifant Kavaan: het zijn wezens met een eigen perspectief op de wereld. Die mag je niet zomaar opsluiten.”

Hun bijzondere status heeft daar volgens Eskens nog niet tot een algehele verbetering voor dieren geleid. Maar het denken erover verschuift internationaal wel degelijk, ook in de VS, ziet Eskens. “Een paar jaar geleden veegden rechters zaken daar nog resoluut van tafel, nu luisteren ze meer naar de argumenten. Het is onderdeel van publiek debat geworden. Ook als de rechter straks zegt: ‘Happy is geen persoon’, dan zijn mensen toch aan het denken gezet.”

Eskens verwacht in Nederland Urgenda-achtige zaken, waarin de dierenbeweging de rechtsstaat ‘om de oren gaat slaan met zijn eigen wet’. “Daarin staat dat dieren ‘natuureigen gedrag’ moeten kunnen vertonen, maar andere regels, bijvoorbeeld voor de bio-industrie, verhinderen dat ‘natuureigen gedrag’ in stallen. Die regels zijn met de wet in de hand aan te vechten. Ik denk dat ze in de dierhouderij de bui al zien hangen.” Animal Rights Nederland is inmiddels een crowdfunding begonnen om rechtszaken aan te spannen.

Einde van de dierhouderij?
In Nederland mogen wilde zoogdieren sinds 2015 geen kunstjes meer doen in het circus en de nertsenfokkerij is vorig jaar verboden. Wat volgt, als Happy en haar mededieren ‘persoon’ zouden worden?

Meijboom ziet wel een veranderende houding jegens dieren, maar niet het einde van de dierhouderij. “Al is een vermindering in het aantal dieren voor de klimaatproblematiek niet ongunstig. Aan de andere kant: de relatie tussen mens en dier kan voor beide veel opleveren. Dan is het opgeven daarvan niet per se winst.”