Na de nederlaag van Ajax tegen PSV staat de Amsterdamse club op plek 18 in de Eredivisie, die ook wel bekend staat als de degradatieplek. Dat zorgt deze dagen niet alleen in Eindhoven, de thuisstad van PSV, voor leedvermaak. Ook in de rest van het land kunnen mensen hun lol niet op.

Het internet staat sinds zondag vol met grappen over het verlies van Ajax. Zo gaan beelden van het 'degradatiespook' het wereldwijde web over, evenals een foto van pakken chocomel in een supermarkt die samen 'degradatiestreep' spellen met daaronder flessen Ajax-schoonmaakmiddel. Boven de degradatiestreep: dozen van het wasmiddel 'Finish'. Veel mensen krijgen er geen genoeg van.

Het is bij uitstek een voorbeeld van leedvermaak, niet te verwarren met sadisme of pesten. "Leedvermaak is heel onschuldiger", zegt Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie bij de Radboud Universiteit in Nijmegen. "Bij sadisme geniet je van de pijn van een ander. Dat is dit niet. En zowel bij pesten als sadisme doe je het zelf, maar het leuke van leedvermaak is dat je niks hoeft te doen: het wordt je in de schoot geworpen."

Vonk heeft zich de afgelopen jaren gespecialiseerd in 'het ego'. "Daar heeft leedvermaak veel mee te maken", zegt ze. "Dat komt ook naar voren in onderzoek van hoogleraar economische psychologie Wilco van Dijk: als iemand heel succesvol is en je voelt daar afgunst over, dan is het leuk als diegene op zijn bek gaat."

Dat heeft volgens de sociaal psycholoog onder meer te maken met een gevoel van rechtvaardigheid. "Mensen die fan zijn van andere clubs, vinden misschien dat het succes van Ajax niet altijd verdiend was", zegt ze. "Bijvoorbeeld omdat zij vinden dat dat hun eigen club net zo goed is. Maar ze hebben altijd in de schaduw gestaan van Ajax, want Ajax was de grote favoriet. Dan is het natuurlijk leuk dat die club nu onderaan staat. Dit is dan fijn: het voelt dan eindelijk rechtvaardig na al die jaren waarin ze zich tekortgedaan voelden. Het is alsof ze weer quitte staan."

Duitsland onterecht wereldkampioen
Van belang hierbij is dat men vindt dat het succes 'onverdiend' is. "Als je Ajax echt een veel beter team vindt, dan voel je geen afgunst maar bewondering. Maar veel supporters van andere clubs vinden vast dat hun club minstens zo goed is."

In 2010 zagen we een soortgelijk sentiment tijdens de halve finale van het wereldkampioenschap voetbal in 2010, tussen Duitsland en Spanje. "Toen werd plezier beleefd aan de uitglijder van een ‘slechterik’ en ook een collectief gebutst ego opgepoetst", vertelt ad-interim hoofdredacteur van Quest Maartje Gruyter. "Duitsland, onze grote broer en buurman, was in 1974 volgens de meeste Nederlanders onterecht wereldkampioen geworden. Bij veel Nederlandse voetballiefhebbers had Duitsland nog steeds de reputatie van een onsympathiek elftal. Dat land mocht toch zeker niet winnen?"

Bij de aftrap hadden 80.000 Nederlanders afgestemd op de wedstrijd via de Duitse tv-zender ARD. "Toen Duitsland na ruim zeventig minuten met 0-1 achterstond, schakelden ineens veel meer Nederlanders over", gaat Gruyter verder. "Op het moment dat het fluitsignaal klonk en Duitsland officieel uit het WK lag – terwijl Oranje een dag daarvoor wél had gewonnen in ‘onze’ halve finale – genoten ruim 350.000 Nederlanders via de ARD van de nederlaag. Die zat."

Naast rechtvaardigheid komt leedvermaak dus ook je ego ten goede. "Wanneer je het vertaalt naar individuen en je hebt afgunst voor een ander persoon, die vervolgens afgaat, voelt het relatief alsof jij omhooggaat", vervolgt sociaal psycholoog Vonk. Dat is ook aangetoond in het onderzoek dat Van Dijk uitvoerde. "Leedvermaak was sterker bij mensen die net daarvoor een deuk in hun zelfwaardering hadden opgelopen. De afgang van de ander helpt je ego weer uitdeuken.

Zo is het niet gek als bijvoorbeeld Feyenoord-fans – die hun club jarenlang géén kampioen zagen worden – zich extra verheugd voelen over het verlies van Ajax, vertelt Vonk. "Naast een persoonlijk ego, heb je het groepsego. Er zijn mensen die zelfwaardering ontlenen aan hun club. Zij zeggen 'Wíj hebben gewonnen.' Maar Feyenoord heeft jarenlang niet gewonnen, en dat kan het ego van de groep aantasten."

"Nu wordt dat hersteld, want Feyenoord staat er goed op en het gaat juist slecht met aartsrivaal Ajax. Je club eigen club wordt er niet beter van dat het slecht gaat met Ajax, maar het voelt wel zo."

Toch hoef je je niet schuldig te voelen als jij ook wel eens leedvermaak ervaart. "Gevoelens van afgunst, jaloezie, leedvermaak en de behoefte om te roddelen zijn minder leuke kanten van mensen, maar we hebben ze allemaal. Als mensen zeggen dat ze dat nooit voelen dan geloof ik het niet."

Volgens Vonk moet je jezelf toestaan om het te voelen. "Dan kun je erop letten dat het niet ongemerkt je gedrag beïnvloedt", zegt de deskundige. "Als je de gevoelens bij jezelf erkent, kan je er ook veel plezier aan hebben. Bijvoorbeeld door erom te lachen met een andere Feyenoord-fan. Maar bedenk dus wel: Feyenoord wordt er niet beter van", aldus Vonk.